قلمزنی شناسنامه ماندگار هنر ایرانی

این متن شامل 45 صفحه می باشد 

هنر قلمزنی سابقه بس طولانی و قدیمی دارد . دلیل این ادعا اشیائی است که متعلق به هزاران سال پیش می باشند . پایداری فلز در شرایط مختلف باعث حفظ مدارک پیشینه قلمزنی شده است.

سابقه تاریخی این هنر به (( سیت )) ها یا (( سکا )) ها باز میگردد . سیتها در حدود پنج تا هفت هزار سال پیش در قفقاز یا جنوب روسیه فعلی زندگی می کردند . آنها به احتمال زیاد از نژاد آریایی ها بودند . این قوم در هنر قلمزنی به بالاترین درجه از پیشرفت و ابداع رسید . مواد و مصالحی که آنان بکار میبردند . عمدتا از طلا و نقره و برنز تشکیل می شد . در میان شاهکارهای سیتها می توان از طرحی نام برد که نشاندهنده دقت و ظرافت در کار آنهاست و آن پرداخت تصاویر شخصی میباشد که با انبر مشغول کشیدن دندان پیرمردی است . در خطوط چهره پیرمرد حالات درد به خوبی نمایان است .شگفت آنکه این طرح قلمزنی بر روی سطحی به اندازه یک بند انگشت اجرا شده است .از نمونه بارز دیگری نیز می توان نام برد .که عبارتست از سینه ریزی که روی سطح هر سکه آن یک صحنه از زندگی به معنای دقیق نقل شده ، مثلا زنی که مشغول دوشیدن گوسفند است .به طور کلی آنان با فرو بردن و برجسته کردن سطح فلزات حالات آدمی را نشان می دادند .

از دیگر نمونه های قلمزنی باید از برنزهای لرستان نام برد .که متعلق به سه هزارسال پیش هستند . و از لحاظ کیفی رقیبی جدی برای سیتها محسوب می شوند .به عنوان نمونه می توان برنزی را مثال زد که به شکل دو مرغابی نزدیک به هم که گردنهایشان در یکدیگر پیچیده شده قلمزنی کرده اند . از این شیئ به عنوان سر تبر استفاده می شده است .بعد از این دو طایفه به هخامنشیان و ساسانیان میرسیم . تکنیک کار ایشان همانند سیتهاست با این تفاوت که کیفیت کار آنان به پای سیتها نمی رسد .

ساسانیان بیشتر صحنه های زندگی بزمی و رزمی اشرافی را قلمزنی کرده اند . در قلمزنیهای این دوره بر صورت اشخاص خنده ای تصنعی می بینیم . متاسفانه در موزه های ایران از هنر سیتها نمونه ای وجود ندارد . تعدادی از اشیای قلمزنی ساسانیان در موزه ((ارمیتاژ)) شهر لنینگراد روسیه موجود است که عبارتند از : ظروف گوناگون جام و غرابه ها

بعد از ساسانیان تا اوایل دوره سلجوقی اثر فلزکاری شاخصی بدست نیامده است . در دوره سلجوقی ساختن اشیاء مسی و مفرغی را که روی آنرا بوسیله قلمزنی تزئین می نموده اند بسیار متداول گشت . هنر قلمزنی سلجوقیان پیشرفته است اما فرورفتگی و برجسته کاری ندارد . سطوح کار صاف است و بر روی آن تنها خراش یا خط ایجاد کرده اند . از این دوره ظروف گوناگون و پایه شمعدانها ، دیگها ، هاونها و دیگر اشیاء مسی بجا مانده است . یکی از تزئینات عمده این ظروف را خط کوفی تشکیل میدهد .

روش کار قلمزنان دوره سلجوقی هنوز هم در کارگاههای قلمزنی اصفهان و سیراز رواج دارد .

در دوره های بعد همچنان هنر قلمزنی و ساختن اشیاء فلزی مرسوم بود و از دوره تسلط مغولها و تیموریان آثار فلزی بسیار ظریفی بجای مانده است .

این هنر در دوره صفویه وارد مرحله جدیدی می شود بدین ترتیب که طرح مینیاتورهای این زمان ، تاثیر شگرفی روی هنر قلمزنی و نقش اشیاء فلزی میگذارد . از این دوره پایه شمعدانها و مخصوصا اسطرلابهای قلمزده نقیسی باقی مانده است .

در عصر صفویه تکنیک اوج میگیرد اما روش به همان صورت دوران سلجوقیان باقی می ماند . تکنیک ایشان دیگر قدیمی نیست و طرح کارها دگرگون می شود ولی بدلیل قدمت سلجوقیان ، کار آنها از ارزش بیشتری برخوردار است .

بعد از صفویه و گذران چند حکومت کوچک و ناپایدار ، به عهد قاجار میرسیم . در این دوره ، آثار قلمزده بسیاری برای اماکن مقدسه ، مقابر و زیارتگاهها تهیه شد که در نوع خود دارای ارزش است ، اما هنر قلمزنی دیگر بارز نیست .

امروزه هنر قلمزنی در سطح نوآوری ، تفکر و تامل کار نمی شود .

تکنیکها

حال لازم است اشاره به تکنیک بعضی از دوران هنر قلمزنی داشته باشیم . در زمان سیتها امر مهم این بوده است که کاملا یکپارچه باشد . فرق عمده تکنیک ساسانیان و سیتها این است که در هنر ساسانیان فقط فرورفتگی و برجسته کاری نمایان است و صور و خطوط آن حالت دقیق ندارند . حال آنکه در هنر سیتها حالت صورت و چهره کاملا دقیق است .

در تکنیک سلجوقیان به طرحهای متنوعی بر می خوریم و به تبع آن شیار و خراش زیاد است . هنرمندان فلزکار سلجوقی گاهی چند فلز مختلف را در هم جاگذاری می کرده اند که به آن ترصیع می گویند و گاهی تصاویری از مینیاتور را با قلمزنی ایجاد می کرده اند . البته در دوره ساسانیان هم هنرمند دو یا چند فلز را با هم بکار می برده است . اما پیدایش شیوه ترصیع در فلزکاری را به سلجوقیان نسبت می دهند این شیوه در دوره صفویان به اوج می رسد .